دنیای بلاک چین و ارزهای دیجیتال، با وجود پیچیدگی‌های فنی خود، مفاهیم حیاتی و ساده‌ای دارد که درک آنها برای هر کاربری ضروری است. یکی از مهم‌ترین و پرچالش‌ترین این مفاهیم، که همواره مورد بحث کاربران شبکههای غیرمتمرکز، به‌ویژه اتریوم، بوده، موضوع گس فی می باشد. این عبارت نه تنها یک هزینه، بلکه سازوکاری حیاتی برای حفظ امنیت و پایداری شبکه است. نوسانات آن می‌تواند تجربه کاربری را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد و گاهی اوقات انجام یک تراکنش ساده را بسیار پرهزینه سازد.
در این مقاله، ما به تفصیل توضیح خواهیم داد گس فی چیست، چه تاریخچه‌ای دارد، چگونه محاسبه میشود، و ساختار جدید کارمزدهای اتریوم پس از به‌روزرسانی مهم EIP-1559 چگونه عمل می‌کند.
گس فی چیست؟ تعریف ساده و شفاف
گس فی (Gas Fee) یا کارمزد گس، به هزینه‌ای گفته میشود که کاربران برای اجرای موفقیت‌آمیز تراکنشها و قراردادهای هوشمند خود در شبکه بلاک چین، به‌ویژه اتریوم، به ماینرها (یا در سیستم‌های جدید، اعتبارسنجها/Validators) پرداخت میکنند.
به زبان ساده، گس مانند "سوخت" مورد نیاز برای اجرای عملیات در ماشین مجازی اتریوم (EVM) است. هر عملیات، از یک انتقال ساده توکن گرفته تا اجرای پیچیده‌ترین قرارداد هوشمند، به مقداری سوخت نیاز دارد که این سوخت در قالب گس فی پرداخت میشود. این کارمزدها تضمین میکنند که افراد نمی‌توانند با ارسال تعداد زیادی درخواست بی‌معنی، شبکه را مختل سازند.
تاریخچه کوتاه: پیدایش گس فی در شبکه اتریوم
مفهوم گس برای اولین بار با راه‌اندازی شبکه اتریوم معرفی شد. قبل از اتریوم، شبکه‌هایی مانند بیت کوین از یک سیستم کارمزد ساده (Fees) بر اساس اندازه داده‌ها (Bytes) استفاده می‌کردند. اما از آنجایی که اتریوم علاوه بر انتقال ارزش، امکان اجرای قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) را فراهم می‌کرد، یک سیستم کارمزد پیچیده‌تر و دقیق‌تر لازم بود.
این سیستم جدید، تضمین می‌کرد که هر عملیات محاسباتی بر اساس منابع واقعی (CPU, Storage, Bandwidth) که مصرف می‌کند، قیمت‌گذاری شود تا از حملات انکار سرویس (DoS) و اجرای نامحدود کدهای مخرب جلوگیری شود.
چرا باید گس فی پرداخت کنیم؟
پرداخت گس فی دو کارکرد اصلی و حیاتی در شبکه اتریوم دارد:
- پاداش‌دهی به ماینرها/اعتبارسنجها: این کارمزدها به عنوان انگیزه مالی به ماینرها (در اجماع اثبات کار) یا اعتبارسنجها (در اجماع اثبات سهام) پرداخت می‌شوند تا تراکنشها را تأیید کرده و در بلاک جدید قرار دهند.
- جلوگیری از اسپم و حملات DoS: با تعیین یک هزینه برای هر عملیات، شبکه از پردازش تراکنشهای بی‌اهمیت و حملات گسترده‌ای که می‌توانند شبکه را با منابع محاسباتی زیاد اشباع کنند، محافظت میشود.
تفاوت بین "Gas" و "Gas Fee" (گس و کارمزد گس)
این دو اصطلاح اغلب به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما دارای تفاوت فنی مهمی هستند:
گس یک واحد اندازه‌گیری برای کار محاسباتی است. این یک مقدار ثابت است که بیان می‌کند اجرای یک عملیات خاص چقدر "کار" می‌برد. برای مثال، انجام یک انتقال ساده توکن همیشه 21,000 واحد گس مصرف می‌کند.
در مقابل گس فی (Gas Fee) یا کارمزد گس، مبلغ نهایی ای است که شما باید پرداخت کنید. این مبلغ بر اساس ضرب مقدار گس مصرفی در قیمت فعلی هر واحد گس (Gas Price) محاسبه میشود و با ارز بومی شبکه (مثلاً ETH) پرداخت می‌گردد.
Gas Fee=Gas Used×Gas Price
واحدهای اندازه‌گیری گس: Wei و Gwei
گس فی همیشه با کوچک‌ترین واحد ارز بومی شبکه (در اتریوم، ETH) پرداخت میشود. برای جلوگیری از اعداد اعشاری بسیار کوچک، از واحدهای واسطه‌ای استفاده میشود:
- Wei: کوچک‌ترین واحد اتریوم است.
- Gwei (Giga Wei): واحد استاندارد برای بیان قیمت گس است.
رابطه آنها با ETH به صورت زیر است:
1 ETH=1018 Wei
1 Gwei=109 Wei
به عبارت دیگر، هر 1 ETH معادل یک میلیارد (۱,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰) واحد Gwei است. قیمت گس معمولاً برحسب Gwei بیان میشود؛ مثلاً "قیمت گس امروز 30 Gwei است".
فرمول محاسبه گس فی قبل از EIP-1559
قبل از به‌روزرسانی لندن (London Fork) و اجرای پیشنهاد بهبود اتریوم EIP-1559 در آگوست 2021، ساختار کارمزد ساده‌تر بود و به طور کامل توسط بازار آزاد تعیین می‌شد. فرمول محاسبه گس فی به این صورت بود:
Total Fee=Gas Limit×Gas Price
در این مدل، کاربران باید قیمت گس پیشنهادی خود (Gas Price) را تعیین می‌کردند و ماینرها تراکنشهایی با بالاترین قیمت گس را برای حداکثرسازی درآمد خود انتخاب می‌کردند. این امر اغلب منجر به نوسانات شدید، تأخیر در تأیید تراکنشها و پیش‌بینی دشوار هزینه‌ها می‌شد.
محاسبه گس فی در ساختار جدید (پس از EIP-1559)
به‌روزرسانی EIP-1559 ساختار کارمزد اتریوم را کاملاً متحول کرد و هدف آن ایجاد شفافیت و قابلیت پیش‌بینی بیشتر بود. در این ساختار، کارمزد به دو بخش اصلی تقسیم میشود:
Base Fee (کارمزد پایه): این قیمت یک کارمزد اجباری است که بهصورت الگوریتمی توسط پروتکل تعیین میشود و بر اساس میزان شلوغی بلاک قبلی، بهصورت پویا تغییر می‌کند. نکته مهم این است که این کارمزد سوزانده (Burned) میشود و به ماینرها/اعتبارسنجها نمی‌رسد.
Priority Fee (Max Priority Fee / انعام): این مقدار، مبلغ اضافی است که کاربر به ماینر/اعتبارسنج پرداخت می‌کند تا او را ترغیب کند که تراکنش وی را سریع‌تر در بلاک بگنجاند. این بخش مانند یک انعام (Tip) عمل می‌کند.
فرمول محاسبه گس فی جدید به این صورت است:
Total Fee=Gas Used×(Base Fee+Priority Fee)
همچنین، کاربر دو متغیر حداکثری را تعیین می‌کند:
Max Fee Per Gas: حداکثر قیمتی که کاربر مایل است برای هر واحد گس بپردازد.
Max Priority Fee Per Gas: حداکثر انعام یا Priority Fee که مایل است بپردازد.
هزینه نهایی همیشه پایین‌ترین مقدار بین (Base Fee + Priority Fee واقعی) و (Max Fee Per Gas) خواهد بود، به این معنی که کاربر هرگز بیشتر از Max Fee تعیین شده، پرداخت نخواهد کرد و مابه‌التفاوت به او بازگردانده میشود.
عوامل مؤثر بر نوسانات گس فی
گس فی یک عدد ثابت نیست و می‌تواند در طول یک روز یا حتی یک ساعت، به‌شدت تغییر کند. عوامل اصلی نوسان آن عبارتند از:
تقاضای شبکه (Network Congestion): نقش شلوغی شبکه در افزایش گس فی
مهم‌ترین عامل نوسان، تقاضای شبکه است. زمانی که افراد زیادی همزمان قصد انجام تراکنش دارند (مانند زمان عرضه یک NFT جدید، یا نوسانات شدید بازار)، تقاضا برای فضای محدود بلاک‌ها بالا می‌رود.
در ساختار EIP-1559، اگر بلاک‌ها بیش از حد مجاز خود شلوغ شوند، Base Fee بهصورت خودکار و الگوریتمی افزایش مییابد تا تقاضا را کاهش داده و کاربران را از ارسال تراکنشهای غیرضروری منصرف کند. همچنین در این شرایط، کاربران تمایل دارند Priority Fee بالاتری برای رقابت و تأیید سریع‌تر پرداخت کنند.
کاربرد Gas Fee: چه تراکنشهایی نیاز به گس فی دارند؟
هر عملیاتی که حالت (State) بلاک چین اتریوم را تغییر دهد، نیازمند پرداخت گس فی است. این عملیات شامل موارد زیر است:
- ارسال ETH از یک کیف پول به کیف پول دیگر.
- ارسال توکن‌ها (مانند ERC-20) از یک آدرس به آدرس دیگر.
- تعامل با قراردادهای هوشمند (مانند خرید NFT، قفل کردن توکن در استخر نقدینگی، یا رأی‌گیری در یک DAO).
چه اتفاقی میافتد اگر گس لیمیت (Gas Limit) کم باشد؟
گس لیمیت (Gas Limit) حداکثر مقداری از گس است که کاربر حاضر است برای اجرای یک تراکنش بپردازد. اگر کاربر گس لیمیت را کمتر از مقدار مورد نیاز برای تکمیل عملیات تنظیم کند، تراکنش ناموفق (Failed) خواهد شد. با این حال، منابع محاسباتی تا نقطه شکست مصرف شده‌اند، بنابراین کاربر همچنان باید هزینه‌ای معادل گس مصرفشده (Gas Used) را بپردازد، حتی اگر تراکنش به هدف نهایی خود نرسیده باشد. به همین دلیل، همیشه توصیه میشود گس لیمیت را کمی بیشتر از حد تخمینی مورد نیاز تعیین کنید.
چگونه هزینه‌های گس فی را کاهش دهیم؟
با توجه به ماهیت متغیر گس فی، چند راهکار برای مدیریت و کاهش هزینه‌ها وجود دارد:
1- انتخاب زمان مناسب: در طول روزهای کاری یا ساعات اوج فعالیت (اواسط روز به وقت اروپا/آمریکا)، گس فی معمولاً بالاتر است. انجام تراکنش در ساعات خلوت‌تر (مثلاً آخر شب یا اوایل صبح به وقت جهانی، یا روزهای آخر هفته) می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد.
2- استفاده از شبکههای لایه دوم (Layer 2): راه‌حل‌هایی مانند Arbitrum، Optimism، Polygon و zkSync، تراکنشها را خارج از زنجیره اصلی اتریوم پردازش کرده و سپس آنها را به صورت دستهای (Batch) به لایه اول بازمی‌گردانند. این کار باعث کاهش چشمگیر هزینه‌های گس فی میشود.
معرفی ابزارهای ردیابی گس (Gas Trackers)
از آنجایی که قیمت گس دائماً در نوسان است، استفاده از ابزارهای ردیابی حیاتی است. این ابزارها (Gas Trackers) به‌طور لحظهای قیمتهای فعلی Base Fee و پیشنهادی Priority Fee برای سرعت‌های مختلف (کند، متوسط، سریع) را نمایش میدهند. معروف‌ترین آنها شامل Etherscan Gas Tracker و ابزارهای مشابه در سایر پلتفرم‌ها هستند که به کاربر کمک میکنند بهترین زمان برای ارسال تراکنش را انتخاب کند.
گس فی در شبکههای دیگر
در حالی که شبکههای EVM سازگار مانند Avalanche یا Polygon همچنان از واحد گس استفاده میکنند، اما به دلیل افزایش ظرفیت و هزینه‌های محاسباتی کمتر در لایه اجماع خود، معمولاً قیمت گس (Gas Price) را بسیار پایین‌تر و ثابت نگه می‌دارند (اغلب زیر ۱۰۰ Gwei). در مقابل، شبکه‌هایی مانند سولانا (Solana) مفهوم گس Fee سراسری را با "واحد محاسباتی" (Compute Units) و Local Fee Markets جایگزین کرده‌اند؛ این ساختار به کاربران اجازه می‌دهد برای منابع مورد نیازشان در یک برنامه خاص رقابت کنند، نه برای کل شبکه، که نوسانات کارمزد را به شدت کاهش می‌دهد.
علاوه بر این، برای کاهش چشمگیر گس فی اتریوم، راه‌حل‌های لایه دوم (Layer 2) نظیر Optimism و Arbitrum از مدل Rollup استفاده میکنند که هزاران تراکنش را به صورت دستهای فشرده کرده و تنها یک بار هزینه نهایی را به لایه ۱ (اتریوم) می‌پردازند، که این امر صرفه‌جویی ۹۰ درصدی یا بیشتر در هزینه‌ها را برای کاربران به همراه دارد. از سوی دیگر، بیت کوین (Bitcoin) از یک سیستم کارمزد ساده‌تر استفاده می‌کند که در آن هزینه بر اساس حجم فیزیکی تراکنش بر حسب بایت و نه پیچیدگی محاسباتی تعیین میشود (محاسبه بر اساس واحد ساتوشی بر بایت انجام میگیرد) تا فرآیند تأیید را ساده نگه دارد.
تفاوت کارمزد در اتریوم با سایر شبکههای بلاک چین
در حالی که اتریوم از مدل پیچیده گس برای قیمت‌گذاری عملیات EVM استفاده می‌کند، شبکههای دیگر مدل‌های متفاوتی دارند:
شبکههای EVM سازگار (مانند Avalanche یا Fantom): آنها نیز از مفهوم گس استفاده میکنند، اما اغلب Base Fee بسیار پایین‌تر و قابل پیش‌بینی‌تری نسبت به اتریوم دارند.
سولانا (Solana): این شبکه از سیستم کارمزد بسیار پایین و ثابت استفاده می‌کند که به طور عمده بر اساس اندازه تراکنش است. برای آشنایی با سولانا و کسب اطلاعات بیشتر مقاله مرتبط ما را مطالعه کنید.
شبکههای اثبات سهام بومی (مانند Cosmos): کارمزدها در این شبکه‌ها ساده‌تر بوده و اغلب به صورت درصدی از ارزش تراکنش یا به صورت یک مبلغ ثابت بسیار کم هستند.
سخن پایانی
در این مقاله سعی کردیم به زبان ساده به شما توضیح دهیم گس فی چیست و چگونه ساختار جدید اتریوم پس از EIP-1559 آن را شفاف‌تر و قابل پیش‌بینی‌تر ساخته است. گس فی عنصر اصلی اقتصاد شبکه اتریوم است؛ سازوکاری که نه تنها به ماینرها/اعتبارسنجها پاداش می‌دهد، بلکه امنیت و کارایی شبکه را در برابر تقاضای بالا تضمین می‌کند. درک این مفاهیم به کاربران کمک می‌کند تا تراکنشهای خود را هوشمندانه‌تر مدیریت کرده و از هزینه‌های غیرمنتظره در دنیای غیرمتمرکز جلوگیری کنند. برای یادگیری کامل و گام‌به‌گام این فضا، میتوانید به بخش آموزش ارز دیجیتال مراجعه کنید.
بیشتر بخوانید:
سوالات متداول
1- آیا گس فی در تراکنشهای ناموفق هم پرداخت میشود؟
بله. اگرچه تراکنش شما به هدف نهایی نرسیده، اما منابع محاسباتی شبکه اتریوم (مانند قدرت CPU و زمان) تا نقطهای که عملیات ناموفق شده، مصرف شده است. بنابراین، شما باید هزینه گس مصرفشده (Gas Used) را بپردازید. این هزینه به ماینرها/اعتبارسنجها تعلق میگیرد تا از حملات DoS (انکار سرویس) جلوگیری شود.
2- چگونه میتوانم قیمت لحظهای گس را بهصورت دقیق رصد کنم؟
شما باید از ابزارهای ردیاب گس (Gas Trackers) معتبر مانند Etherscan Gas Tracker یا ابزارهای مشابه در کیف پولهای خود استفاده کنید. این ابزارها قیمتهای فعلی را برای تأیید تراکنشهای سریع، متوسط و کند برحسب Gwei نمایش میدهند.
3- اگر Max Priority Fee (انعام) را صفر بگذارم، چه اتفاقی میافتد؟
تراکنش شما همچنان انجام خواهد شد، اما با کمترین اولویت ممکن. در صورت شلوغی شبکه (Congestion)، اعتبارسنجها (Validators) ابتدا تراکنشهایی را انتخاب میکنند که بیشترین Priority Fee (انعام) را پیشنهاد دادهاند. بنابراین، اگر Priority Fee شما صفر باشد، ممکن است تراکنش شما برای مدت طولانی در صف باقی بماند یا حتی در صورت تغییر ناگهانی Base Fee، با شکست مواجه شود.
4- تفاوت اصلی گس فی اتریوم با کارمزد در شبکههای لایه دوم (Layer 2) چیست؟
شبکههای لایه دوم (مانند Arbitrum و Optimism) تراکنشها را خارج از زنجیره اصلی اتریوم پردازش میکنند و آنها را بهصورت دستهای و فشرده (Batch) به اتریوم ارسال میکنند. با تقسیم هزینه Base Fee یک تراکنش بزرگ بر هزاران کاربر، هزینه گس فی برای هر کاربر ۹۰% تا ۹۹% کاهش مییابد.
5- اگر گس فی برای تراکنش من ناگهان افزایش یابد، چگونه میتوانم آن را لغو یا جایگزین کنم؟
شما نمی‌توانید تراکنش ارسالی را لغو کنید، اما میتوانید آن را جایگزین (Replace) یا تسریع (Speed Up) کنید. برای جایگزینی، باید یک تراکنش جدید با همان عدد نانس (Nonce) و گس فی بالاتر ارسال کنید تا ماینر/اعتبارسنج تراکنش قدیمی را نادیده گرفته و جدید را بپذیرد. برای تسریع، فقط کافی است همان تراکنش را با Priority Fee بالاتری دوباره ارسال کنید.
